Theo quy định của pháp luật về xây dựng, để xây nhà hợp pháp, chủ nhà cần xin giấy phép xây dựng tại địa phương. Tuy nhiên, trong một số trường hợp nhất định, việc xây nhà không cần xin giấy phép xây dựng.

Theo Khoản 2 Điều 89 Luật Xây dựng 2014, các công trình nhà ở được miễn giấy phép xây dựng bao gồm:

- Nhà ở thuộc dự án phát triển đô thị, dự án phát triển nhà ở có quy mô dưới 7 tầng và tổng diện tích sàn dưới 500m² có quy hoạch chi tiết 1/500 đã được cơ quan nhà nước có thẩm quyền phê duyệt

- Công trình xây dựng ở nông thôn thuộc khu vực chưa có quy hoạch phát triển đô thị và quy hoạch chi tiết xây dựng được duyệt; nhà ở riêng lẻ ở nông thôn, trừ nhà ở riêng lẻ xây dựng trong khu bảo tồn, khu di tích lịch sử – văn hóa.

Như vậy, chỉ trong trường hợp xây dựng nhà ở riêng lẻ ở nông thôn (trừ khi xây trong khu bảo tồn, khu di tích lịch sử - văn hóa) mới không cần phải có giấy phép xây dựng. Ngược lại, khi xây dựng nhà ở riêng lẻ tại đô thị và trong khu bảo tồn, khu di tích lịch sử - văn hóa tại khu vực nông thôn thì chủ sở hữu đất phải xin giấy phép xây dựng trước khi khởi công.

Nếu xây dựng nhà ở riêng lẻ ở nông thôn (trừ khi xây trong khu bảo tồn, khu di tích lịch sử - văn hóa) thì không cần xin giấy phép. 

Về điều kiện cấp giấy phép xây dựng cho nhà ở riêng lẻ tại đô thị, Khoản 1 Điều 93 Luật Xây dựng 2014 quy định rõ 3 tiêu chí cần thỏa mãn như sau:

1. Phù hợp với mục đích sử dụng đất theo quy hoạch đã được phê duyệt cũng như phù hợp với quy chế quản lý kiến trúc được cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành.

2. Bảo đảm an toàn cho công trình, công trình lân cận và yêu cầu về bảo vệ môi trường, phòng, chống cháy, nổ; bảo đảm an toàn hạ tầng kỹ thuật, bảo đảm khoảng cách an toàn đến công trình dễ cháy, nổ, độc hại và công trình quan trọng có liên quan đến quốc phòng, an ninh…

3. Thiết kế xây dựng nhà ở riêng lẻ được thực hiện theo đúng quy định (tuân thủ tiêu chuẩn áp dụng, quy chuẩn kỹ thuật, quy định của pháp luật về sử dụng vật liệu xây dựng, bảo đảm an toàn chịu lực, an toàn trong sử dụng, mỹ quan, bảo vệ môi trường…).

Về thủ tục xin cấp phép xây dựng nhà ở, người dân cần chuẩn bị đầy đủ bộ hồ sơ bao gồm:

- Đơn đề nghị cấp giấy phép xây dựng nhà ở theo mẫu

- Bản sao các giấy tờ chứng minh quyền sử dụng đất theo quy định của pháp luật về đất đai.

- Bản sao bản vẽ thiết kế kỹ thuật hoặc thiết kế bản vẽ thi công được phê duyệt theo quy định của pháp luật về xây dựng

Sau đó, người dân đem nộp hồ sơ này tại UBND cấp huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh nơi có đất chuẩn bị xây nhà. Cơ quan Nhà nước có thẩm quyền sẽ xem xét, thẩm định hồ sơ, nếu đủ điều kiện sẽ cấp giấy phép xây dựng.